Etter at slaktinga er unnagjort er det tid for å bake til jul. Før i tida vart denne bakinga sett på som ei stor hending og ei spanande avveksling i kvardagen for folk i alle aldrar. Det finaste bakverket vart gjort like før jul. Haustbakinga derimot la grunnlaget for maten som skulle etast og etter julehøgtida - slik som lefser og flatbrød. (Brunstad, S. og Pettersen, J.R., 2007).
Når bestemor og eg stod i bakekjellaren heime på Krogsætra brukte me vel tre timar på våre leiver til jul. Før i gamle dagar kunne dei stå opptil ei veke å bake på dei største gardane - då er det snakk om fleire tusen flatbrødleivar. (Brunstad, S. og Pettersen, J.R., 2007). Dette høyrast kanskje ekstremt ut, men det måtte til for at alle på garden skulle få mat.
Ein lærer så lenge ein lev... Etter stor iver etter å kome i gong med bakinga, vart det gjort ei lita feilvurdering frå mi side. Arbeidskravet krev at bakeprodukta ikkje skal oppbevarast kjølig eller frysast. Lefser kan ein oppbevare tørt, så lenge ein ikkje smører leivene. Leivene vert tørre, slik som flatbrøda, og når ein ønskjer lefser til kaffimaten fuktar ein dei og har på smørekrem. I engasjementet på kjøkenet i lag med mor, vart dette ikkje tenkt på. Me smurte lefsene når dei framleis var litt varme og mjuke, og la samtlige i frysaren, men dette kan eg ikkje bruke i arbeidskravet. Løysinga vart så å nytte ein dag i bakekjellaren til bestemor kor me fekk både kvalitetstid i lag samt baka flatbrød. Eg vel å la oppskrifta og gjennomføringa på lefsene stå, men det er flatbrøda som vil verte levert inn til vurdering, i lag med nordlandslefsene.
Flatbrød (bestemor si oppskrift)
1kg sammalt grovt kveitemjøl
1kg sammalt fint kveitemjøl
2liter kokandes vatn
(18-20 leiver/ flatbrød)
Bland saman mjøl med litt salt og hell over 2liter kokande vatn. Kna det saman til ei deig og la det stå på kjøkkenbenken natta over. At ein hell vatn over kvelden før gjer at deiga vert enklare å kjevle ut. Det varme vatnet er for at det grove mjølet skal svelle og ta opp vatn og som då gjer mjølet mjukare. (Krogsæter, Unni).
 |
| Etter at deiga har stått natta over, delar ein den gjerne opp i fleire emner for å gjere det enklare å bake ut. |
 |
Ein formar og rullar så emna til pølser. Denne pølsa delar ein så opp i mindre emner.
Her må ein prøve seg litt fram og finne den tjukkelsen ein sjølv ønskjer på flatbrøda. |
 |
Ein kjevlar så ut emnet. Her nyttar ein kjevle med ruter, og gjerne ei trinse som vist t.v. for å få det jamt i kantane og.
Det er nyttig å skjære ut eit stykke stoff av ein plastikkduk som er like stor som takka.
Då vert det enklare å berekne storleiken på leivene slik at den vert passe stor. |
 |
Nytt ein trepinne som vist på bilete for å få leiva over på takka.
Steik leivene på middels varme - her må ein prøve seg litt fram då takkene kan vere ulike.
Når eine sida byrjar å verte gyllen og brun, snu leiva og steik på andre sida. |
 |
| Legg så flatbrøda oppå kvarandre ettersom dei er ferdige. Nytt gjerne nokon plankar for at flatbrøda skal halde seg flate. |
Lefser (oppskrift frå Krogsætra)
Lefsene kan oppbevarast tørre etter steiking og fuktast med vatn før bruk. Dei kan og smørast og frysast. Då er det berre å ta opp når anledninga byr seg.
1 liter kefir (kulturmjølk)
1 1/4 kg kveitemjøl
250 gram smelta margarin
2 koppar sukker
1 stor ss hjortehonsalt
Smørekrem av 1kg smør, 500g melis og ein liten dert rømme.
Bland kveitemjøl og sukker i ein bolle. Hell kefir opp i smøret for å få ein liten lunk. Ha hjortehornsalt i det våte, og tilsett så dette i mjølblandinga. Miks alt saman forsiktig. Jo mindre ein jobbar med deiga, jo enklare vert det å kjevle ut.
Rull så deiga til ei pølse og del opp i emner. Klapp så emna runde slik som vist på bilete. Kjevle ut kvart emne til passe storleik - like stor som takka. Bruk gjerne trinse for å få deiga ut i kantane, og hindre at det vert tjukkare deig ytst enn inn mot midten. Bruk så ein trepinne eigna for arbeidet og lyft leiva over på takka. Då takker er ulike, må ein prøve seg fram på kor mykje varme som skal til. Leivene skal få ein gyllen farge, sjå bileta der lefsene vert smurt.
Nordlandslefse
1/2 kg kveitemjøl
160g sukker
12g hornsalt
100g smør
1/4 l surmjølk
Bland det tørre saman, kan gjerne nytte kjøkkenmaskin. Smuldre så inn smøret og tilsett surmjølk. Elt til deigen vert fast. Kjevle ut deigen, og la det vere litt tjukkelse på den. Trykk ut kaker i ønska storleik. Prikk lefsene med gaffel.
Steikast midt i omnen på 180/ 200 grader i ca 15min. Her er det viktig å følgje med, då ein ikkje ønskjer at kakene vert gylne ettersom dei då vil verte fort tørre. Nordlandslefsene oppbevarast på ein kjølig stad, og kan frysast.
Vurdering av prosess og produkt
Då eg må ta sjølvkritikk for ikkje å ha lese arbeidskravet godt nok, vart det litt meir arbeid rundt dette arbeidskravet. Men jo meir arbeid, jo meir kunnskap og erfaringar. Eg har baka flatbrød før, men lærar noko nytt for kvar gong likevel. Flatbrøda vart veldig gode. Grove, men det er slik eg sjølv liker dei best. Flatbrøda vart etter bestemor si meining litt tjukke, men eg sjølv tykkjer dei var akkurat passe, med mykje smak - og det er forøvrig viktig å tenkje på når ein bakar. Ein treng ikkje å følgje ei oppskrift til punkt og prikke, det er like viktig å prøve ut og finne fram til ein variant som ein sjølv likar. Dette er det fine med tradisjonar - dei forheld seg lik gjennom generasjonar, men med nokon små justeringar ettersom kven som tek tradisjonen i bruk, noko som fører til ein unik variant som ein sjølv kanskje set endå meir pris på.
Lefsene er etter mi meining kaffimat, og skal nytast i små mengder. Det er dog ikkje like enkelt som ein skulle tru. Lefsene smurte vi for at det skal verte enklast å servere på eit seinare tidspunkt. Då er det berre å ta det opp av frysaren og la dei tine, og ein slepp då å bruke noko tid på å smøre dei. Eg tykkjer dette er ein god måte og lefsene smakar like godt etter tining som når dei er heilt ferske.
Nordlandslefsene vart eg fyrst introdusert for då eg var på juleperm til Tromsø og besøkte familie der i fjor. Etter lange og krevjande månader i teneste i Hæren, var det godt å få reise heim til eit vanleg kjøkken og til juleførebuingar. I ein slik samanheng vert tradisjonar sett veldig høgt. Eg fekk då vere med å bake og ikkje minst ete nordlandslefse, som har vorte eit kjært minne. Å stå på kjøkkenet i år - i eit varmt hus, med fyr i omnen og NRK P1 på radioen var om mogleg like fint som året før då det var ein sliten soldat som stod og baka. Nordlandslefsene kan ein etter steiking gjerne legge i plastposar medan dei framleis er litt lunkne - då held dei betre på fuktigheita, og vert ikkje så tørre, som nokon kanksje har erfart at julemennene kan verte. Nordlandslefsene kan frysast, eller setjast på ein kjølig eller tørr plass. For å oppfylle arbeidskravet har eg valgt å oppbevare nokon i kakeboks, og nokon i frysar, for å kunne vurdere skilnaden på kakene. Til no så har dei som vart lagt i kakeboks haldt godt på haldbarheita, og er framleis mjuke og smakfulle.
Litteraturliste:
Brunstad, S. og Pettersen, J.R. 2007. Julebakst i oktober. Den gamle sunnmørsjula. Vind forlag. Kompendium i matkultur, 2012, opplag 25. Høgskulen i Volda.
Krogsæter, Unni. Flatbrødbaking og årsak bak framgangsmåte. Munnleg kjelde 2014.
